میزان توجه به مفهوم آمایش سرزمین را در برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌های کلان کشور چگونه ارزیابی می‌کنید؟
برای مفهوم آمایش سرزمین تاکنون تعاریف مختلفی ارائه شده است؛ اما شاید بتوان جامع‌ترین و کلی‌ترین تعریف را برای این مفهوم، دستیابی به مطلوب‌ترین توزیع در مباحث جمعیت، پتانسیل‌ها، فعالیت‌های اقتصادی و محیط‌زیست عنوان کرد. در اتخاذ تصمیمات کلان کشور و مسائل مربوط به توسعه صنعتی و به‌ویژه جانمایی‌ها، برخلاف انتظارات، روند پیشرفت براساس مطالعات آمایش سرزمین انجام نشده و نحوه گسترش جمعیت و توزیع آن در نواحی با پتانسیل مناسب، کمتر موردتوجه بوده است. اهتمام به چنین فعالیت‌هایی نیازمند انجام اقداماتی دقیق و سازمان‌یافته است. البته نمی‌توان گفت تاکنون هیچ توجهی به مسائلی از این دست نشده، بلکه در مراکز گوناگون، مطالعات مختلف و گسترده‌ای در حوزه آمایش سرزمین انجام و این اقدامات به ارائه توصیه‌هایی نیز منتج شده است. بااین‌حال، در بیشتر موارد به این توصیه‌ها عمل نشده و در نتیجه می‌توان اذعان داشت، آن‌چنان‌که بایدوشاید در برنامه‌های توسعه و پیشرفت کشور به مفهوم آمایش سرزمین توجه نشده است. مفهوم آمایش سرزمین در بخش‌های مختلفی از قبیل صنعت، فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی، مباحث امنیتی و… دارای تعریف‌های مشخصی بوده و باید در برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده در تمامی حوزه‌ها در دستور کار قرار گیرد. توجه مناسب به آمایش سرزمینی تاثیرات بسیار مناسبی بر تصمیم‌گیری‌ها و نتایج فعالیت‌ها خواهد داشت.
آیا در کشور نمونه‌‌ای از طرح‌های موفق صنعتی وجود دارد که بر مبنای آمایش سرزمین، توسعه پایدار و در چشم‌اندازهای بلندمدت ایجاد شده باشد؟
در کشور ما در موارد متعددی از برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها، بررسی‌هایی دقیق با نگاه‌هایی کاملا منطقی و منطبق با آمایش سرزمین انجام شده است. بسیاری از صنایع حساس کشور در محل‌هایی قرار گرفته‌اند که از نظر آمایش سرزمینی مزایای فراوانی را برای آن‌ها در پی داشته‌اند. به‌عنوان‌مثال، تعداد قابل‌توجهی از واحدهای صنعتی کشور در کنار منابع موردنیاز خود، همچون آب، قرار گرفته‌اند. در بخش‌هایی با جمعیت کم، وجود پتانسیل‌های باارزش و بزرگ موجب شده جمعیت زیادی در آن محل جمع شده و صنایع بزرگی پدید آید. منطقه عسلویه نمونه کاملی از این شرایط است. این منطقه از پتانسیل فراوان گاز بهره برده و در نزدیکی آب‌های آزاد قرار گرفته است؛ ازاین‌رو صنایع مختلفی در این منطقه بنا شده و جمعیت زیادی را برای اشتغال به خود جذب کرده است. بندر امام نیز نمونه موفق دیگری در این زمینه است. در این بندر که منطقه‌ای استراتژیک در کشور بهشمار می‌رود، صنایع پتروشیمی با نگاه صادراتی و در کنار آب بنا شده‌اند. این دو مورد را می‌توان نمونه‌هایی موفق از انطباق برنامه‌ریزی‌ها با مطالعات آمایش سرزمین عنوان کرد که به سبب نیاز این صنایع به تسهیل صادرات محصولات و تأمین منابع در کنار آب قرار گرفته‌اند.
در صنعت فولاد کشور، مطالعات آمایش سرزمین کمتر موردتوجه قرار گرفته است. در این صنعت که صنعتی آب‌بر محسوب می‌شود، کمتر به مقوله احداث واحدهای تولیدی در کنار منابع آب توجه شده است. در راستای دستیابی به اهداف برنامه ۱۴۰۴ توسعه، یعنی تولید ۵۵ میلیون تن فولاد و صادرات حدود ۲۰ میلیون تن محصولات فولادی، جانمایی واحدهای فولادی در مناطق مختلف کشور و به دور از منابع آب، موجب خواهد شد احداث زیرساخت‌ها به‌منظور تامین آب و همچنین نقل‌وانتقال مواد اولیه و محصولات به مسئله‌ای هزینه‌بر تبدیل شود. البته نمی‌توان گفت احداث تمام واحدهای فولادی کشور بدون انجام مطالعات آمایش سرزمین بوده است، اما توجه بیشتر و نگاه عمیق‌تر به این مفهوم موجب می‌شد شرایطی به‌مراتب مناسب‌تر و بهتر برای صنعت فولاد کشور پدید آید.
چه کشورهایی در سطح جهان در زمینه آمایش سرزمین موفق‌تر بوده‌اند؟ این کشورها چه اقداماتی را به‌منظور آمایش صحیح‌تر در دستور کار قرار داده‌اند؟
مفهوم آمایش سرزمین یکی از پایه‌های اساسی برنامه‌ریزی‌های توسعه را در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان تشکیل می‌دهد. از جمله مهم‌ترین این کشورها می‌توان به فرانسه، استرالیا و هلند اشاره کرد. در کشور فرانسه که اساسا تئوری اولیه آمایش سرزمین از این کشور آغاز شده، دولت نقش اصلی فرآیند آمایش سرزمین را به‌منظور توجه بیش‌ازپیش به توسعه بخش‌های مختلف ایفا می‌کند. بااین‌وجود، اگرچه سیاست آمایش سرزمین در کشور فرانسه براساس قوانین، مقررات و بودجه‌های دولتی بنا شده است، اما با نظر مدیریت‌های محلی، مراجع دیگری همچون برخی سازمان‌های عمومی نیز در اجرای آن مشارکت می‌کنند. کشورهای استرالیا و هلند نیز از دیگر کشورهای پیشگام در زمینه آمایش سرزمین در جهان بهشمار می‌روند. این کشورها در اواخر دهه ۱۹۵۰ و اوایل دهه ۱۹۶۰ اقدام به تاسیس دفتر آمایش سرزمین کرده و اکنون تمامی مراحل آن را گذرانده و توانسته‌اند شناخت دقیقی از ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های مناطق مختلف خود برای استفاده بهینه و دستیابی به توسعه به‌دست آورند. جمع‌آوري اطلاعات سرزمین و برنامه‌ریزي براي اجراي پروژه‌هاي بهره‌وري در این کشورها تا حد جمع‌آوري دیجیتال، جمع‌بندي و تجزیه‌وتحلیل و اندوختن اطلاعات و نقشه‌ها پیش رفته است، چنان‌که هرگونه اطلاعات موردنیاز درباره اجراي طرح‌های مختلف در هر نقطه کشور به‌سرعت در اختیار متقاضیان قرار می‌گیرد.
نکته جالب‌توجه در برنامه‌ریزی‌های توسعه بسیاری از کشورهای پیشرفته، احداث صنایع متعدد و گسترده در شهرهای بندری است. انجام مطالعات آمایش سرزمین با ارزیابی ظرفیت‌های مختلف هر منطقه، از جمله پتانسیل‌های جمعیت، فعالیت‌های اقتصادی و مسائل زیست‌محیطی، پتانسیل آن منطقه را برای راه‌اندازی واحدهای مختلف صنعتی در آن موردبررسی قرار می‌دهد. نکته مهمی که در مطالعات آمایش سرزمینی به آن پرداخته می‌شود، تعریف انسان در کنار طبیعت است. به‌عبارت‌دیگر، برنامه‌ریزی برای ادامه حیات بشر و رشد و توسعه فعالیت‌های اقتصادی او باید به‌گونه‌ای تنظیم شود که همگام با طبیعت بوده و محیط‌زیست را حفظ کند. در نتیجه در مطالعات آمایش سرزمین، مسئله محیط‌زیست نقشی اساسی را ایفا کرده و نقطه کلیدی آمایش سرزمین بهشمار می‌رود.
بیشتر کشورهایی که در حوزه برنامه‌ریزی عملکرد مناسبی داشته و به موفقیت دست‌یافته‌اند، اعتقاد ویژه‌ای به موضوع آمایش سرزمین داشته‌اند، به‌گونه‌ای که این مطالعات را به‌عنوان یک نقشه‌راه به قانون و مقررات تبدیل کرده و همه فعالان را ملزم به رعایت آن می‌کنند؛ بنابراین در این کشورها هیچ شخص و هیچ قدرتی نمی‌تواند تصمیمی را مغایر با این مقررات اخذ کند.
به نظر شما، مهم‌ترین چالش مطالعات آمایش سرزمین در کشور چیست؟ چه راهکارهایی برای حل این معضل باید در دستور کار قرار گیرد؟
چنان‌که پیش‌تر نیز گفته شد، اجرای پیوسته و مورد به مورد مطالعات آمایش سرزمین و توجه و دخالت دائم این مطالعات در همه برنامه‌ریزی‌ها، در گام نخست نیاز به اعتقاد به این مفهوم و وضع قوانین و مقررات متناسب با آن در کشور دارد. تمامی وزارتخانه‌ها و سازمان‌هایی که وظیفه ارائه مجوز به فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را برعهده دارند، باید مطالعات آمایش سرزمین را به‌عنوان یک سند بالادستی در رأس برنامه‌های خود قرار داده و تمامی تصمیمات در هر گروه، کمیسیون و کمیته‌ای باید منطبق با این سند اتخاذ شود. چالش اصلی در این حوزه را می‌توان نبودن قوانینی در حد اسناد بالادستی عنوان کرد. به‌طورکلی می‌توان گفت علت اصلی عدم موفقیت کشور در زمینه آمایش سرزمین این است که مطالعات مذکور به‌عنوان یک اعتقاد مدیریتی و دیدگاه توسعه‌ای و کلان کشور کمتر در تصمیم‌گیری‌ها و امور مختلف دخالت داده شده است. برای دستیابی به موفقیت در این زمینه، مجلس شورای اسلامی باید مطالعات آمایش سرزمین را به‌عنوان یک سند بالادستی در مصوبات و قوانین وضع‌شده در نظر بگیرد و توزیع جمعیت و توسعه صنایع را در مناطق مختلف کشور براساس ارزیابی‌های دقیق پتانسیل‌های آن مناطق انجام و به وزارتخانه‌ها و سازمان‌های اجرایی مجوزها و موافقت‌های اصولی بر مبنای آن داده شود. البته لازمه دستیابی به چنین شرایطی، وجود یک سند جامع و بلاتردید است.
اقداماتی که کشورهای توسعه‌یافته در موضوع آمایش سرزمین به انجام رسانده‌اند تا چه میزان در ایران قابلیت اجرایی شدن دارد؟
مطالعات آمایش سرزمین در هر کشوری بستگی به نگاه توسعه‌ای آن کشور دارد و هرگز نمی‌توان تمامی اقداماتی را که برای مثال در کشور فرانسه انجام شده، در ایران پیاده کرد. اساس مطالعات آمایش سرزمین نگاه کلی سران کشور به برنامه‌های مختلف پیشرفت و توسعه کشور در زمینه‌های مختلفی همچون توسعه صنعتی، فرهنگی، اجتماعی، امنیتی و… است. البته می‌توان از متدها و تئوری‌هایی که در کشورهای توسعه‌یافته به‌کاررفته، استفاده کرد. همچنان که در مقطعی از زمان قبل از انقلاب با کمک تجربه فرانسوی‌ها زمینه مناسبی را برای آمایش سرزمین فراهم آوردند.
بااین‌وجود، زیربنای اصلی مطالعات آمایش سرزمین به دیدگاه کلی سران کشور بستگی دارد. اینکه جهت‌گیری کلی کشور تا چه حد به‌سوی توسعه صنعتی، اقتصاد کلان یا خرد، خودکفایی و میزان ارتباط با کشورهای گوناگون بوده و چه تصمیماتی برای چشم‌اندازهای بلندمدت کشور گرفته شود، تاثیر زیادی در تعیین چارچوب مناسب برای انجام مطالعات آمایش سرزمین خواهد داشت.
از دیدگاه شما، چه مسائلی در زمینه آمایش سرزمین ایران در حوزه صنایع معدنی و فلزی مورد غفلت واقع شده‌اند؟ راهکارهای مناسب برای برون‌رفت از آن‌ها چیست؟
درصورتی‌که در زمان احداث صنایع معدنی و فلزی کشور به مطالعات آمایش سرزمین استناد می‌شد شاید تغییراتی در جانمایی این واحدها انجام می‌شد. به‌عبارت‌دیگر، در احداث این صنایع تنها مزیت نزدیکی به معدن مدنظر قرار نمی‌گرفت، بلکه پارامترهای مهمی همچون عوامل زیست‌محیطی و… چه‌بسا مانع از استخراج و بهره‌برداری از برخی از معادن یا احداث برخی واحدهای فولادی می‌شد. کشور ما از ذخایر ارزشمند ۶۸ نوع کانی معدنی مختلف بهره‌مند است که تولید بسیاری از آن‌ها استفاده داخلی نداشته و فقط برای صادرات انجام می‌شود. ازاین‌رو با انجام مطالعات آمایش سرزمین و استناد به نتایج این مطالعات، پیش‌بینی می‌شود کارخانه‌های تولیدی به‌جای نزدیکی معدن در نزدیکی بندرها و آب‌ها احداث شود. به همین دلیل می‌توان گفت چنانچه پیاده‌سازی مطالعات آمایش سرزمین در سطح ملی و به‌طور کامل انجام می‌شد، بسیاری از صنایع کشور از جمله صنایع فولادی به‌جای قرارگیری در نزدیکی معدن در نزدیکی منابع آب یا بندرها احداث می‌شدند یا از معادنی بهره‌برداری می‌شد که با بافت و پتانسیل جمعیتی مناطق هم‌خوانی بیشتری داشته باشند. عدم توجه به آمایش سرزمین به‌عنوان یک سند بالادستی مهم برای تصمیم‌گیری موجب شده است امروزه چالش‌های فراوانی در مسیر فعالیت صنایع معدنی کشور بروز کند. به‌عنوان‌مثال، برخی از صنایع آب‌بر از کمبود آب رنج می‌برند و بسیاری از مردم شهرهای صنعتی به آلودگی‌های زیست‌محیطی این صنایع معترض هستند. دلیل اصلی این مشکلات غفلت از آمایش سرزمین است. در صورت توجه کامل به موضوع آمایش سرزمین در برنامه‌ریزی‌ها، از وقوع بسیاری از چالش‌ها و آسیب‌های زیست‌محیطی کنونی پیشگیری می‌شد.
ثبت دیدگاه