بی‌شک در دنيای صنعتی امروز، راهکار اصلی توسعه پايدار، توسعه صنعتی است که خود نيازمند توسعه ساير بخش‌ها از جمله توسعه بهره‌گيری از ذخایر معدنی در کشورهای مستعد نظير ايران است. مطالعات نشان می‌دهد که به ازاي استخدام مستقيم هر نفر در بخش معدن، سه تا چهار نفر به صورت غيرمستقيم در صنايع مرتبط معدنی مشغول به کار می‌شوند. اکتشافات، که عمدتا در مناطق دورافتاده و کمتربرخوردار هم اتفاق می‌افتند، به عنوان فعاليت پيش‌قراول و نقطه آغازين صنايع مادر معدنی، ضامن توسعه پايدار صنعت مس کشور است. نقش ارزشمند و مثبت مولفه‌های اقتصادی فعاليت‌های شرکت مس در ايجاد اشتغال و توليد ثروت، در کنار ملاحظات زيست‌محيطی و استفاده از الزامات به‌روزآوری فناوری‌ها و صنعت سبز، منطبق با الگوهای توسعه پايدار و همچنين نياز روزافزون جامعه جهانی به فلز مس در توليد و استفاده از انرژی‌های پاک و محدوديت منابع موجود، ضرورت پرداختن اصولی به اکتشافات را برای همگان آشکار ساخته است. برايند اين توجه در افزايش بودجه اختصاص‌يافته کشورهای واقع در کمربندهای جهانی فلززايی به اکتشاف منابع جديد فلز مس به‌خوبی دیده می‌شود. اين در حالی است که به رغم تلاش شرکت‌ها و کشورها برای اکتشاف بيشتر، به دليل محدوديت منابع، توفيقات کمتری در سال‌های اخير در سطح جهانی حاصل شده است. در اين راستا، گفتنی است که مطالعات اکتشافی، با توجه به ماهيت مطالعاتی‌اش، تاثیرات مخرب زيست‌محيطی ندارد و انجام اين مطالعات و تدوين استراتژی‌های اکتشافی بايد از يکپارچگی لازم و متناسب با برنامه‌های استخراجی و فراوری و صنايع پايين‌دستی برخوردار باشد تا نتيجه مطلوب حاصل گردد. بديهی است که با فعاليت اقتصادی در حوزه معدن بدون حفاظت کافی و موثر از محيط زيست، چرخه صحيح توسعه پايدار محقق نمی‌شود و در هر مرحله نيازمند تعمق، تفکر و آينده‌نگری هستيم تا با بهره‌برداری موثر و مناسب از مواهب طبيعی و نعمت‌های خدادادی تجديدناپذير، به توليد ثروت و بالا بردن رفاه و بهره‌مندی عمومی در تعادل و تعامل با سه مولفه اصلی توسعه پايدار يعنی اقتصاد، اجتماع و محيط زيست بپردازيم تا اقتصادی قوی، جامعه‌ای سالم و محيط زيستی پاک داشته باشيم.
کاهش عيار کانسارها و افزايش تقاضای جهانی قيمت مس
بر مبنای گزارش‌های سازمان زمين‌شناسی آمريکا، از سال ۱۹۵۰، بر اساس نرخ تقاضا، ذخاير جهانی مس به طور متوسط برای چهل سال آينده کافی بوده‌اند و منابع شناخته‌شده، بالقوه و شناخته‌نشده برای دویست سال آينده وجود داشته‌اند. علاوه بر اين، بازيافت، نوآوری و اکتشاف معادن همچنان ادامه داشته و در دسترس بودن مس را برای سال‌های آينده تضمين کرده است. بر اساس آمارها، ميزان ذخاير جهانی مس محتوی در سال ۲۰۱۳ بالغ بر ۶۸۰ ميليون تن بوده که اين مقدار در سال ۲۰۲۰ به ۸۷۰ ميليون تن رسيده است و تخمين زده می‌شود که کل منابع مس جهان (اکتشاف‌نشده) بالغ بر ۵ میلیارد تن باشد (شکل ۱). در حال حاضر، تقاضای سالانه مس حدود ۲۸ ميليون تن است که به نظر می‌رسد با توجه به توسعه تکنولوژی‌هايی مانند خودروهای الکتريکی، شاهد افزايش تقاضای جهانی مس خواهيم بود و طبق پيش‌بينی‌ها، در سال ۲۰۵۰ ميزان تقاضای سالانه به بيش از ۶۰ ميليون تن خواهد رسيد.
با افزايش تقاضای جهانی، لازم است که ذخاير جديد اکتشاف شوند تا بتوان به نياز بازار پاسخ داد. با این حال، با وجود اينکه هزينه‌های اکتشاف در سال‌های اخير افزايش قابل‌ملاحظه‌ای داشته، اکتشاف کانسارهای جديد چالش‌برانگيزتر شده و تعداد کانسارهای کشف‌شده کاهش یافته است. در واقع، به‌جز چند مورد استثنايی، پس از سال ۲۰۱۰، ميزان نتيجه‌بخشی اکتشافات مهم کمتر از یک درصد بوده است.
نگاهی کلان، بر مبنای آمار موجود در جهان، درک صحيحی از روند کلی جهانی کاهش عيار متوسط و عيار حد کانسارهای مختلف در اختيار قرار می‌دهد. با وجود اينکه حدود پنجاه سال پيش کانسارهای با عيار حدود یک درصد اقتصادی بودند، در سال‌های اخير عيار اقتصادی سنگ معدن مس در دنيا کاهش پيدا کرده است. برای مثال، عيار متوسط جهانی کانسارهای مس در سال ۲۰۰۲ معادل ۰٫۳۸ درصد بوده که این مقدار تا سال ۲۰۱۱ روندی نزولی داشته و معادل ۰٫۶۵ درصد شده است (نمودار ۱). اما باتوجه به مسائل مختلف، اين عيار مي‌تواند کمتر نيز باشد. در حال حاضر و با توجه به افزايش قيمت جهانی مس، کانسارهای با عيار پايين‌تر نيز از نظر اقتصادی مقرون به‌صرفه هستند و وارد چرخه توليد شده‌اند و کانسارهای با عيار حدود ۰٫۳ درصد نيز مورد بهره‌برداری قرار می‌گيرند. کاهش عيار ماده معدنی استخراجی در سال‌های آتی نه‌تنها در ذخایر جديد وجود دارد، بلکه در معادن فعال نيز، به دلیل گذر از لايه‌های غنی‌شده و برخورد با توده اصلی ماده معدنی، در زون‌های ژرفزاد (Hypogene) نیز ديده خواهد شد و تاثير کاهش عيار مس در توليد ساليانه اجتناب‌ناپذير خواهد بود و برنامه‌های پيش‌بينی توليد را تحت تاثير قرار خواهد داد.
عمق اکتشاف کانسارها به صورت روزافزون در حال افزايش است و با توجه به اينکه کانسارهای با رخنمون سطحی و يا نزديک به سطح در گذشته کشف شده‌اند، اکتشاف کانسارهای پنهان از اهميت زيادی برخوردارند. مطالعات نشان می‌دهند که در دهه ۱۹۸۰، به‌جز دو یا سه مورد استثنايی، عمق متوسط اکتشاف کانسارهای مس کمتر از صد متر بوده و در دهه گذشته ميلادی برای فلزات پايه حدود ۱۷۸ متر بوده که حاکی از افزايش عمق اکتشاف از سال ۱۹۰۰ تا سال ۲۰۱۹ است. اين موضوع در نمودار ۲ و جدول‌های ۱ و ۲ نشان داده شده است و بيانگر شتاب افزاينده تقاضا برای مواد معدنی و نياز به اکتشاف در عمق است. در سال‌های اخير، عمق متوسط اکتشافات به بيش از پانصد متر رسيده و موارد متعددی از اکتشاف کانسارهای مس در عمق بالای ۲ هزار متر نيز گزارش شده است.
يکي از نکات مهم در زمینه کشف و بهره‌برداری ذخایر اين است که امروزه در جهان نرخ تبديل کانسارهای کشف‌شده به معدن فعال رو به کاهش است (نمودار ۳). اين نرخ تبديل (Conversion rate) برای کانسارهای مس طی بيست سال گذشته فقط ۹درصد بوده است. به نظر می‌رسد که اين نرخ پايينِ تبديل باز هم در حال کم شدن است. برای کانسارهای اکتشاف‌شده در دنيا، متوسط فاصله زمانی بين اکتشاف و توسعه معدن به دوازده سال می‌رسد.
توسعه تکنولوژی‌های اکتشافی
مس در طبیعت، همانند ساير مواد معدنی، می‌تواند به صورت تيپ‌های کانساری مختلفی تشکيل شود. برخی از جنبه‌های اکتشاف اين تيپ‌های کانساری با يکديگر مشابه و برخی جنبه‌ها نيز متفاوت است. روش‌های اکتشاف کانسارهای مختلف از جمله مس را می‌توان به سه دسته کلی تقسيم کرد که لازم است در هر پروژه اکتشافی در کنار يکديگر به کار گرفته شوند تا بتوان به نتيجه رسيد. اين دسته‌ها عبارت‌اند از:
- روش‌های اکتشاف زمين‌شناختی؛
- روش‌های ژئوشيميايی؛
- روش‌های ژئوفيزيکی.
هرکدام از اين دسته‌ها دربرگيرنده دانش‌های مختلف و تکنيک‌های مختص به خود هستند که در مقياس‌های مختلفي اجرا می‌شوند و می‌توانند بخشی از اطلاعات مورد نياز کارشناسان را فراهم سازند. با تلفيق و مدل‌سازی آنها، اهداف اکتشافی شناسايی می‌شوند و در نهايت منجر به کشف و معرفی يک کانسار می‌گردند. تکميل‌کننده مراحل فوق، اجرای ترانشه و يا گمانه‌های حفاری شناسايی در نقاط مناسب خواهد بود. در نهايت و پس از کشف و اثبات کانی‌سازی، اجرای حفاری‌های سيستماتيک به منظور شناخت ويژگی‌های دقيق کانسار، عيار، تناژ و ساير پارامترهای معدن‌کاری در دستور کار قرار می‌گيرد.
اکتشافات در گذشته عمدتا مبتنی بر جمع‌آوری شواهد و اطلاعات مستقيم و به‌اصطلاح «اکتشاف چکشی» بوده و کمتر به روش‌های غيرمستقيم متکی بوده است. اما طی چند دهه اخير و با پيشرفت علوم و تکنولوژی، تحولات بسياری در روش‌های اکتشافی ايجاد شده است.
پرتاب ماهواره به فضا يکی از مهمترين اتفاقاتي بوده که نقشی پررنگ در اکتشاف کانسارها داشته است. ماهواره‌های سنجش از دور، با نصب انواع سنجنده‌های چندطيفی و فراطيفی (Hyperspectral) باعث شناسايی انواع دگرسانی‌های مرتبط با کانسارها شده‌اند. تکنولوژی و دقت اين سنجنده‌ها هر چند سال افزايش يافته و اطلاعات دقيق‌تری در اختيار ما قرار داده‌اند. همچنين انواعی از اين سنجنده‌ها به منظور نصب روی هواپيما توسعه پيدا کرده‌اند که تصاوير باکيفيت و اطلاعات ارزشمندی در اختيار قرار می‌دهند.
درک ما از تحولات پوسته زمين، تکتونيک صفحه‌ای، تحولات ماگما و نحوه جايگيری آن، منابع تامين فلز و کمپلکس‌های حمل‌کننده فلزات پيشرفت زيادی کرده و باعث شده است که شناخت دقيقی از جايگاه‌های تشکيل کانسارهای مختلف از جمله کانسارهای پورفيری به دست آوريم.
تکنيک‌های نمونه‌برداری ژئوشيميايی، آناليز نمونه‌ها، دقت و صحت دستگاه‌های آناليزی و همچنين روش‌های پردازش و تعبير و تفسير داده‌ها پيشرفت چشمگيری کـرده‌انـد. از جملـه ايــن روش‌هـا می‌تــوان بـــه روش «obile Metal Ion (MMI) geochemistry» اشاره کرد که در شناسايی کانسارهای پنهان سودمند است.
در حوضه تکنيک‌های اکتشاف ژئوفيزيکی روش‌های مختلفی توسعه پيدا کرده‌اند که از این میان می‌توان به روش الکترومغناطيس (EM)، روش مگنتوتلوريک (Controlled Source Audio-frequency Magnetotelloric CASTM)، روش مغناطيس‌سنجی هوايی و زمينی، روش‌های راديومتری و گاماسنجی هوابرد و زمينی و روش قطبش القايی (Induced polarization, IP) اشاره کرد.
تکنيک‌های پردازش رايانه‌ای، که هر روز کامل‌تر و پيشرفته‌تر می‌شوند، و انواع روش‌های تلفيق و مدل‌سازی هوشمند و بهره‌گيری از يادگيری عميق (deep learning) و يادگيری ماشين (machine learning) باعث شده‌اند تا اطلاعات را به طور موثرتری مورد تجزيه‌وتحليل و پردازش قرار دهيم که در نهايت به شناسايی دقيق‌تر اهداف اکتشافی کمک می‌کند.
در اينجا بايد اشاره کنیم که شرکت ملی صنايع مس ايران همواره سعی کرده است از دانش نوين جهانی و تکنيک-هاي به‌روز در امر اکتشاف بهره بگيرد. اين مهم با استفاده از کارشناسان و شرکت‌های معتبر داخلی و خارجی به انجام رسيده و هر جا با محدوديت‌هايی از جمله تحريم‌ها مواجه شده، با تکيه بر توان و دانش جوانان ايرانی، موانع و مشکلات را پشت سر گذاشته و در مواردی حتی موفق به شناسايی پتانسيل‌های معدنی ارزشمندی شده است که پيش از آن کارشناسان و شرکت‌های معتبر خارجی مردود اعلامشان کرده بودند.
شرکت مس و رويکردی برای توسعه اکتشافات
خوشبختانه در سال‌های اخير، با نگاه مثبت و حمايت موثر مديران ارشد محترم در شرکت ملی صنايع مس ايران، شاهد تحولات مثبتی در زمينه‌های مختلف اکتشافات هستيم که با پيگيری مناسب و اجرای طرح‌های مورد نظر در بلندمدت، همگان از ثمره‌های اکتشافی آن بهره‌مند می‌شوند. در اين دوره، شرکت ملی صنایع مس نگاه ويژه‌ای به مقوله اکتشاف داشته و به رغم مشکلات ناشی از تحريم، با اتکا به دانش و تخصص کارشناسان داخلی و استفاده از تکنولوژی‌های روز، توفيقات بسيار خوبی کسب کرده است که باعث افزايش ذخاير کشور می‌شود و تضمين‌کننده توسعه پايدار اين صنعت استراتژيک خواهد بود. شناسايی ذخاير جديد در اطراف معادن مس سرچشمه، ميدوک و سونگون و همچنين محدوده‌های جديد در شمال غرب و جنوب شرق و مرکز کشور از جمله اين دستاوردهاست که تکميل اکتشافات آنها در آينده نزديک نويدبخش جهش‌های بزرگ در جايگاه جهانی ايران و توسعه روزافزون صنايع مرتبط با اين فلز استراتژيک خواهد بود.
امور اکتشافات و توسعه ذخاير معدنی شرکت ملی صنايع مس ايران در دوره اخير فعاليت‌های اکتشافي گسترده‌ای را در قالب مراحل چهارگانه اکتشافات شامل مطالعات شناسايی، پی‌جويی، عمومی و تفصيلی در محدوده‌های اکتشافی خود به شرح زیر اجرا کرده است:
- مطالعات شناسایی و پی‌جويی در پهنه‌های اکتشافی به وسعت بيش از ۱۱۴ هزار کيلومتر مربع. در اين راستا، اجرای عمليات در هشت پهنه در استان‌های کرمان، آذربايجان غربی، قم، خراسان رضوی و خراسان جنوبی و برنامه‌ريزی انجام مطالعات شش پهنه جديد در استان‌های اردبيل، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، آذربايجان شرقی و سيستان و بلوچستان در دستور کار قرار گرفته است. برايند اين مطالعات، شناسايی ۴۴ محدوده اميدبخش با وسعتی بيش از یک هزار و ۶۰۰ کيلومتر مربع است.
- رشد بيش از ۲٫۵ برابری مطالعات اکتشافی سطحی نسبت به دوره سه‌ساله قبل با انجام عمليات اکتشافی، ادامه اکتشافات سطحی تكميلی (زمين‌شناسی، ژئوشيمی، ژئوفيزيک و توپوگرافی) در مجموع به وسعت یک هزار و ۹۰۰ کيلومتر مربع در تعداد ۷۵ محدوده مستعد معدنی برآمده از مطالعات پهنه‌های اكتشافی و انديس‌ها و کانسارهای معدنی انجام شده است.
- امور اکتشافات و توسعه ذخاير معدنی شرکت ملی صنایع مس ایران سطح حفاری‌های اکتشافی خود را در سال‌های اخیر ارتقا بخشیده و برنامه انجام ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار متر حفاری اکتشافی در سال جاری و دوره چهارساله آتی (سالانه ۱۰۰ تا ۱۲۰ هزار متر) در مناطق اکتشافی کشور را در دستور کار قرار داده است. در دوره اخير، از ابتدای سال ۱۳۹۷ تاکنون، در مجموع بيش از ۲۰۰ هزار متر حفاری به انضمام نظارت كارگاهی، لاگينگ مغزه‌های حفاری، آرشيو مغزه‌ها، آماده‌سازی و آزمايش‌های مورد نياز و اعتبارسنجی داده‌های اكتشافی انجام شده است. شايان ذکر است که با انجام بيش از ۹۱ هزار متر حفاری اکتشافی از ابتدای سال جاری تا پايان بهمن‌ماه، رکورد پنج‌ساله ميزان حفاری‌های اکتشافی شرکت ملی صنايع مس ايران شکسته شده و اين ميزان حاکی از رشد بيش از دو برابری حفاری‌های اکتشافی نسبت به دوره سه‌ساله قبل است. با توجه به پوشش سراسری اکتشافات از شمال غرب تا جنوب شرق کشور و همچنين ميزان حفاری‌های پيش‌بينی‌شده در محدوده‌های اکتشافی جديد، اميد است که به ياری خداوند، نتايج مثبت و درخور توجه اکتشافات در سال آتی نيز تداوم يابد و به ثمر برسد.
- شايان ذکر است که در دوره اخير، مطالعات تخمين ذخيره و مطالعات مفهومی اوليه فنی و اقتصادی برای تعداد نُه کانسار معدنی انجام شده است. در اين زمینه، علاوه بر بازبينی مطالعات تخمين ذخيره، مطالعات هيدروژئولوژی، پايداری ديواره و مطالعات بهينه‌سازی و برنامه‌ريزی توليد اوليه اين کانسارها نيز در حال انجام است.
- علاوه بر موارد يادشده، اخذ پروانه‌های اکتشافی محدوده‌های اميدبخش و همچنين تمديد گواهی کشف‌ها و اخذ پروانه‌های بهره‌برداری کانسارها و ذخاير معدنی در دوره اخير، در دستور کار قرار گرفته است. خوشبختانه در حال حاضر تعداد پروانه‌ها و محدوده‌های ثبتی نسبت به سه سال گذشته رشدی سه برابری را نشان می‌دهند.
چشم‌اندازی برای آينده پيش‌رو
توسعه فعاليت‌های اکتشافی و افزايش ذخاير شناخته‌شده مس کشور مهمترين چشم‌انداز استراتژيک امور اکتشافات و توسعه ذخاير معدنی شرکت ملی صنايع مس ايران است. در همين راستا، با تدوين استراتژی نوين اکتشافی در سال ۱۳۹۷، اهداف و دورنمای فعاليت‌های اکتشافی و ارتقای جايگاه کشور در افق آينده و مجموعه اهدافی که لازم است امور اکتشافات به منظور دستيابی به آنها اقدام کند به گونه‌ای در نظر گرفته شده است که نيازهای بلندمدت شرکت ملي صنايع مس ایران را پاسخگو باشد. چشم‌انداز ارائه‌شده، در حقيقت، نگاهی علمی و عملی به آينده اکتشافات مس و ايجاد کردن پشتوانه ذخاير معدنی به منظور توسعه پايدار در شرکت ملی صنايع مس ايران را در بر دارد. برای مثال، افزايش پوشش سطح اکتشافی در مناطق مستعد کشور در قالب مطالعات اکتشافی در نواحی بکر و ناشناخته (Green Field Exploration) همزمان با مطالعات اکتشافی در نواحي شناخته‌شده (Brown Field Exploration) در دستور کار اين امور قرار دارد و از اين رهگذر، چشم‌انداز اکتشافی بسيار مثبتی برای شرکت ملی صنايع مس ايران و ارتقایی چندپله‌ای در ميزان ذخاير شناخته‌شده جهانی تا ۱۴۰۴ را در نظر داريم. خوشبختانه حفاری‌های انجام‌شده در برخی محدوده‌ها، که از سال گذشته آغاز شده‌اند، نشان می‌دهند که اين چشم‌انداز کاملا در دسترس قرار دارد.
افزايش عمق اکتشافی کشور تا یک هزار و ۵۰۰ تا ۲ هزار متر و تاکيد بر شناسايی و اکتشاف ذخاير پنهان و همچنين اکتشاف ساير تيپ‌های کانساری از جمله اهداف اکتشافی اين امور هستند که مطالعات اکتشافی هدفمند و سيستماتيک به منظور اکتشاف اين‌گونه مدل‌ها در حال انجام است. خوشبختانه امور اکتشافات و توسعه ذخاير معدني شرکت ملی صنايع مس ايران، با تکيه بر دانش نوين و بهره‌مندی از نيروهای متخصص در زمينه اکتشاف و با لطف و عنايت پروردگار، به ذخاير جديد ديگری نيز دست خواهد یافت و به‌زودی خبرهای خوشی از افزايش ذخاير مس کشور اعلام خواهد شد. همچنين تکميل حفاری‌ها و شناخت ابعاد اصلی چند کانسار جديد شناسايی‌شده و تخمين دقيق اين ذخاير در دو سال آتی، می‌تواند در ارتقای جايگاه کشور از لحاظ ذخاير شناخته‌شده تاثيری شگرف بگذارد.
انتهای پیام/
ثبت دیدگاه