فرایند تصفیه در ذوب فلزات پایه، با انتشار گاز گوگرد، خسارات جبران‌ناپذیری به همراه داشته است. واد آمدن این خسارات سبب شد تا اقداماتی به منظور جلوگیری از این آسیب‌های زیست‌محیطی آغاز شود. بنابراین، برای جذب گوگرد گازی واحدهای ذوب، روش‌های متنوعی ابداع و راه‌اندازی شد. این روش‌ها عبارت‌اند از تبدیل گاز گوگرد به گوگرد عنصری، محصولات سولفاته (نظیر سولفات آمونیوم)، اولئوم و اسید سولفوریک. با گذشت زمان و اجرای روش‌های مذکور برای خنثی‌سازی گاز گوگرد و تبعات ناشی از انتشار آن، نهایتا تولید اسید سولفوریک به عنوان بهترین گزینه فنی و اقتصادی انتخاب شده است.
این در حالی است که تولید اسید سولفوریک چالش‌های مخصوص خود را دارد. این ماده شیمیایی به‌شدت خورنده است و نگهداری و حمل آن به تجهیزات خاص و صرف هزینه‌های زیاد نیاز دارد. دشواری و هزینه بالای جابه‌جایی اسید سولفوریک به حدی است که تجارت آن در جهان سهمی فقط ۷ تا ۸ درصدی از کل عرضه جهانی این محصول را به خود اختصاص می‌دهد. شایان ذکر است که تجارت بین‌المللی اسید هم عمدتا مختص تولیدکنندگان اجباری است که اسید سولفوریک محصول جانبی آن‌ها به‌شمار می‌رود؛ زیرا واحدهای گوگردسوز (تولیدکنندگان اختیاری) در نزدیکی بازارهای مصرف شکل می‌گیرند. نمودار ۱ عرضه جهانی اسید سولفوریک و نسبت تجارت بین‌المللی به عرضه جهانی را برای سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۴ نشان می‌دهد.
با توجه به نمودار ۱، در سال ۲۰۱۹ حدود ۲۷۷میلیون تن اسید سولفوریک در جهان عرضه شد که انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۴ این رقم به حدود ۳۱۲هزار تن برسد. تولید اسید سولفوریک در بازار جهانی نیز عمدتا توسط واحدهای اختیاری انجام می‌شود که سهمی حدودا ۶۹ درصدی از مجموع تولید اسید را تشکیل می‌دهند. واحدهای اجباری، که شامل واحدهای ذوب فلزات پایه، پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌های برقی (به بیان بهتر، تولیدکنندگان اسید سولفوریک به عنوان محصول جانبی) می‌شوند، ۳۹درصد از کل عرضه جهانی اسید را به خود اختصاص می‌دهند.
شرکت ملی صنایع مس ایران نیز، که دارای واحد ذوب مس است، از الزام قانونی کنترل گاز گوگرد مستثنا نمانده و همگام با افزایش ظرفیت ذوب مس، ظرفیت تولید اسید سولفوریک خود را افزایش داده است. ظرفیت ذوب این شرکت در حال حاضر سالانه ۴۸۰ هزار تن است و شرکت ملی صنایع مس ایران ظرفیت سالانه ۱٫۵ میلیون تن اسید سولفوریک را برای پشتیبانی از بخش ذوب ایجاد کرده است. واحدهای ذوب شرکت واقع در مجتمع‌های سرچشمه و خاتون‌آباد (شهر بابک) در منطقه کرمان هستند و ظرفیت اسید سولفوریک نیز در قالب سه کارخانه شکل گرفته است: نخست، کارخانه قدیمی توسعه‌یافته با ظرفیت سالانه ۳۰۰ هزار تن در سرچشمه؛ دوم، کارخانه جدید با ظرفیت سالانه ۶۱۰هزار تن در سرچشمه؛ و سوم، کارخانه جدید با ظرفیت سالانه ۶۰۰ هزار تن در شهربابک.
مازاد ظرفيت اسيد سولفوريک کشور
در ایران، تولیدکنندگان اجباری اسید عمدتا تامین‌کننده تقاضای داخلی شرکت‌های خود بوده‌اند و از این رو، به منظور تامین تقاضای اسید کل کشور، تولیدکنندگان اختیاری (واحدهای گوگردسوز) وارد این بازار شده‌اند. در حال حاضر، بیش از ۳٫۸ میلیون تن ظرفیت تولید اسید سولفوریک در کشور ایجاد شده است که حدود ۱٫۶ میلیون تن از آن (معادل ۴۲ درصد) به واحدهای اجباری تولید اسید (۱٫۵۱ میلیون تن شرکت ملی صنایع مس ایران و ۶۰ هزار تن شرکت ذوب روی بافق) تعلق دارد. باقی ظرفیت اسید سولفوریک کشور را حدود ۲٫۳ میلیون تن واحدهای گوگردسوز، تولیدکنندگان اختیاری اسید، تشکیل می‌دهند.
اگرچه حدود ۲٫۳ میلیون تن ظرفیت اسید سولفوریک متعلق به واحدهای گوگردسوز در کشور وجود دارد، حجم تولید این واحدها به حدود ۶۰۰ تا ۸۰۰ هزار تن می‌رسد (نرخ بهره‌برداری ۲۴ تا ۳۴درصد). از حدود ۱٫۶ میلیون تن ظرفیت اجباری تولید اسید نیز ۱٫۲ میلیون تن در سال ۱۳۹۹ به بهره‌برداری رسید و تنها ۴۰۰ هزار تن از ظرفیت متعلق موجود بوده است. با این حال، شرکت ملی صنایع مس تا پیش از راه‌اندازی تکنولوژی جدید ذوب مس در مجتمع سرچشمه و توسعه واحد قدیمی اسید سولفوریک، تنها تولیدکننده اسید مورد نیاز واحدهای استخراج حلالی و پالایشگاه‌های کاتد خود بود.
در نمودار ۲، روند ظرفیت، تولید و فروش اسید سولفوریک شرکت ملی صنایع مس از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸ نمایش داده شده است. ظرفیت اسید سولفوریک این شرکت تا سال ۱۳۹۶ برابر با ۱۰۰ هزار تن بود که البته سطح تولید همواره کمتر از ظرفیت بود. به طور میانگین، در بازه زمانی ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶، شرکت ملی صنایع مس ایران سالانه حدود ۵۰ هزار تن اسید سولفوریک تولید کرد که تمام آن بدون فروش در بازار داخلی یا خارجی، در واحدهای استخراج حلالی و پالایشگاه‌ها به مصرف رسید. در سال ۱۳۹۶ این شرکت هیچ تولیدی نداشت و در سال ۱۳۹۷، با توسعه این کارخانه ۱۰۰ هزار تنی به ۳۰۰ هزار تن، تولید خود را از سر گرفت.
این شرکت در سال ۱۳۹۷ حدود ۵۷ هزار تن و در سال ۱۳۹۸ بالغ بر ۲۶۰ هزار تن اسید سولفوریک تولید کرد که به‌ترتیب ۱۷ و ۱۹۱ هزار تن از آن به فروش رسید. شرکت ملی صنایع مس عرضه اسید سولفوریک در بورس کالای کشور را از پاییز سال ۱۳۹۷ و پس از یک وقفه طولانی آغاز کرد و با ایجاد اطمینان از تداوم عرضه در میان اهالی بورس کالا، موفق به فروش این ماده شیمیایی از این طریق در بازار داخلی شد. ناگفته نماند که قیمت عرضه اسید سولفوریک شرکت ملی صنایع مس در بازه ۱۰۰ تا ۱۲۰ تومان به ازای هر کیلوگرم بود که در مقایسه با قیمت حداقل ۶۰۰ تومان بر کیلوگرمی سایر عرضه‌کنندگان (گوگردسوز)، قیمت بسیار جذابی است.
با این تفاسیر، می‌توان ادعا کرد که تقاضای اسید سولفوریک کشور، به استثنای تقاضای شرکت ملی صنایع مس ایران، تاکنون توسط واحدهای گوگردسوز تامین می‌شده که حدودا معادل ۲۴ تا ۳۴ درصد ظرفیت تولیدکنندگان اختیاری اسید سولفوریک است. به بیان دیگر، محدودیت تقاضای اسید سولفوریک در بازار داخلی، چالش‌های صادرات اسید از حیث زیرساخت و هزینه ارسال و چالش‌های تولید شامل تامین کاتالیست، گوگرد، تعمیر و نگهداری و تامین مالی از مهم‌ترین عواملی هستند که سبب شده‌اند تا نرخ بهره‌برداری از ظرفیت اسید سولفوریک کشور کمتر از ۳۴ درصد باشد.
با توجه به اینکه یکی از عوامل نرخ پایین بهره‌برداری از ظرفیت تولید اسید در کشور تقاضای محدود این محصول شیمیایی نسبت به ظرفیتِ شکل‌گرفته است، باید بازارهای مصرف اسید نیز مطالعه شوند. مهم‌ترین مصرف‌کنندگان اسید سولفوریک در کشور تولیدکنندگان کودهای شیمیایی و واحدهای تولید فلزات پایه (مس و روی) هستند؛ این دو بخش مصرف، سهمی حدودا ۹۰ درصدی از تقاضا را در دست دارند. البته اسید مصارف دیگری نیز در کشور دارد، شامل تولید مواد شیمیایی، کاغذسازی، مواد منفجره، تصفیه روغن و از این قبیل، که حدودا ۱۰ درصد از بازار را تشکیل می‌دهند.
دیگر نکته مهم در خصوص بازار اسید سولفوریک ایران این است که سنگ‌های اکسیدی روی کشور در حال اتمام‌اند و عمده ذخایر به سنگ‌های سولفیدی رسیده‌اند و به این ترتیب، طبعا تقاضای اسید (به دلیل تولید داخلی اسید از منابع معدنی روی) به میزان قابل‌توجهی کاهش خواهد یافت. با این حال، افزایش نیاز به کودهای شیمیایی و پیش‌بینی رشد تولید آن، به عنوان یکی از بازارهای بزرگ مصرف اسید، باعث جبران بخشی از تقاضا خواهد بود.
اهميت توسعه پايين‌دستی اسيد سولفوريک
تولید ۱٫۵ میلیون تنی اسید سولفوریک شرکت ملی صنایع مس ایران نه‌تنها مازاد بر تقاضای داخلی بازار طی یک دهه آتی خواهد بود، بلکه در صورت عرضه داخلی این محصول (به دلیل قیمت پایین‌تر ناشی از محصول جانبی بودن)، قادر به از میدان بیرون کردنِ واحدهای گوگردسوز خواهد بود. به بیان دیگر، در صورت تامین تقاضای داخلی اسید سولفوریک از محل تولید شرکت ملی صنایع مس، ظرفیت ۲٫۳ میلیون تن اسید سولفوریک که توسط سرمایه‌گذاری بخش خصوصی ایجاد و راه‌اندازی شده است کاملا بی‌ا‌‌ستفاده و بی‌ارزش خواهد شد.
در نتیجه چنین پیامدهایی، بهترین گزینه‌ها برای شرکت ملی صنایع مس، فروش صادراتی و تبدیل اسید سولفوریک به محصولات پایین‌دستی است. صادرات اسید نیز چالش‌های خود را دارد. خطرناک بودن این ماده شیمیایی سبب می‌شود که هزینه‌های حمل، به دلیل تجهیزات و زیرساخت مورد نیاز، به‌مراتب افزایش پیدا کند. علاوه بر این، نبودِ زیرساخت مناسب صادراتی در اسکله بندرهای اصلی کشور نیز دیگر عاملی است که صادرات این محصول را با چالش همراه می‌سازد. وجود بندرها در فروش صادراتی اسید سولفوریک از این منظر اهمیت پیدا می‌کند که کشورهای همسایه خاکی ایران مصرف‌کننده قابل‌توجه اسید سولفوریک نیستند.
با این حال، شرکت ملی صنایع مس ایران هر دو گزینه فروش صادراتی و تبدیل اسید به محصولات پایین‌دستی را در دستور کار خود قرار داده و تاکنون پروژه ایجاد زیرساخت صادراتی این شرکت بسیار پیشرفت داشته است. شرکت ملی صنایع مس ایران موفق به احداث خط ریلی از مجتمع‌های منطقه کرمان به منطقـه ویـژه اقتصـادی خلیج‌فارس و ساخت مخازن نگهداری اسید به ظرفیت سالانه ۱۱۲ هزار تن شده است. این پروژه، در کنار پروژه ساخت واگن‌های حمل اسید و ایجاد اسلکه بارگیری اسید، شرایط صادرات این ماده شیمیایی خطرناک را به‌مراتب آسان‌تر می‌کند.
از سوی دیگر، این شرکت در نظر دارد تا کارخانه تولید اسید فسفریک را نیز در زمینی به مالکیت شرکت در منطقه ویژه اقتصادی خلیج فارس احداث کند. بهره‌برداری از این پروژه، با ظرفیت تولید سالانه ۵۶۰ هزار تن اسید فسفریک، نیازمند نزدیک به ۹۰۰هزار تن اسید سولفوریک است. در صورت راه‌اندازی این مجتمع تولیدی، بخش قابل‌توجهی از تولید اسید سولفوریک شرکت ملی صنایع مس ایران به اسید فسفریک تبدیل خواهد شد که نه‌تنها ارزش افزوده و سودآوری بیشتری برای این شرکت و اقتصاد کشور به همراه دارد، بلکه خطرهای ناشی از نگهداری و حمل اسید سولفوریک را ندارد و می‌توان آن را به‌راحتی به سراسر جهان صادر کرد.
نياز به اسيد فسفريک و کودهای فسفاته
ظرفیت تولید اسید فسفریک در ایران برابر با ۶۵۰ هزار تن در سال است که سالانه حدود ۱۰۰ تا ۲۰۰هزار تن از این ظرفیت بهره‌برداری می‌شود. عدم دسترسی به سنگ فسفاتِ باکیفیت در بازار داخلی سبب شده است تا تولید اسید فسفریک به واردات سنگ فسفات از مبادی خارجی وابسته باشد. در نتیجه این امر، حاشیه سود تولیدکنندگان به‌مراتب کاهش پیدا می‌کند و تولید عمدتا محدود به تقاضای داخلی می‌شود. بیشترین میزان تقاضای اسید فسفریک در بازار داخلی برای تولید کودهای شیمیایی است.
با توجه به روند صعودی تولید محصولات کشاورزی و نیاز به احیای خاک و افزایش بازدهی این بخش، کودهای شیمیایی نقشی حیاتی در این زمینه دارند. در ایران، تقاضای کودهای شیمیایی به‌مراتب بیشتر از میزان تولید است و این امر سبب شده تا بخشی از نیاز بازار به این مواد شیمیایی از محل واردات تامین شود. طی تقریبا دو دهه اخیر، به طور میانگین، حدود ۲۶ درصد از تقاضای کودهای شیمیایی بخش کشاورزی کشور وارداتی بوده است.
این سهم در دهه ۱۳۸۰ بیشتر و به طور میانگین برابر با ۳۵ درصد و در دهه ۱۳۹۰، با توجه به چالش‌های واردات محصولات ناشی از تحریم‌های بین‌المللی و جنبش خودکفایی در تولید محصولات، کمتر و برابر با ۱۳ درصد بوده است. ناگفته نماند که تقاضای کود نیز به‌مراتب طی دهه ۱۳۹۰ نسبت به دهه ۱۳۸۰ کاهش یافته است. نیاز به واردات کودهای شیمیایی، که بخش قابل‌توجهی از آن کودهای فسفاته هستند (به دلیل تولید محدود اسید فسفریک در کشور)، فرصتی برای ورود شرکت ملی صنایع مس ایران به این حوزه ایجاد می‌کند.
بر این اساس، با راه‌اندازی کارخانه تولید اسید فسفریک با ظرفیت سالانه ۵۶۰ هزار تن، شرکت ملی صنایع مس ایران نه‌تنها می‌تواند با تولید کودهای شیمیایی اقدام به تامین تقاضای بازار از محل داخلی به جای واردات کند، بلکه می‌تواند با عرضه داخلی اسید فسفریک، موجب توسعه و رونق تولید در بخش تولید کودهای شیمیایی، به‌ویژه فسفاته شود.
شایان ذکر است که تجارت اسید فسفریک، به دلیل خطرناک نبودن این ماده شیمیایی، به‌مراتب سهل‌تر از اسید سولفوریک است و بازار تقاضای آن در میان کشورهای اطراف ایران مشاهده می‌شود.
از سوی دیگر، در صورت تبدیل کل اسید فسفریک تولیدی به کودهای شیمیایی فسفاته، همچنان تقاضای آن در بازارهای بین‌المللی بالاست. در جهان، سالانه حدود ۷۳ میلیون تن کود فسفاته به مصرف می‌رسد و انتظار می‌رود که طی پنج سال آتی، با رشد ۱۰ میلیون تنی، به حدود ۸۳ میلیون تن برسد. شایان ذکر است که حدود ۳۵ میلیون تن از میانگین عرضه ۷۵ میلیون تنی کودهای فسفاته طی بازه ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۴، با گذر از مسیرهای تجاری، به دست مشتریان خواهد رسید. به بیان دیگر، تجارت بین‌المللی کودهای فسفاته سهمی ۴۵ درصدی از عرضه جهانی این محصول دارد.
نمودار ۳ عرضه جهانی و سهم تجارت از کل عرضه اسید سولفوریک و کودهای فسفاته را برای سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۴ به تصویر می‌کشد. بر اساس این نمودار، میانگین سهم تجارت اسید فسفریک از عرضه جهانی این محصول ۹ درصد است. با این حال، به دلیل سهولت تجارت این محصول در مقایسه با اسید سولفوریک که نیازمند تجهیزات خاص و هزینه‌های بالای حمل‌ونقل است، با توجه به نزدیکی بازارهای مصرفی چون هند و پاکستان، صادرات اسید فسفریک برای شرکت ملی صنایع مس ایران بسیار ساده‌تر است.
شرکـت ملی صنايـع مس ايـران و صنعت شيميايی
شرکت ملی صنایع مس ایران نه‌تنها بزرگ‌ترین تولیدکننده مس معدنی و تصفیه‌شده در بازار داخلی است، بلکه در تولید اسید سولفوریک و اسید فسفریک (در صورت بهره‌برداری از پروژه منطقه ویژه اقتصادی خلیج فارس) به عنوان محصول جانبی نیز بزرگ‌ترین تولیدکننده خواهد بود. ظرفیت تولید اسید سولفوریک شرکت ملی صنایع مس بالغ بر ۱٫۵ میلیون تن در سال است که با بهره‌برداری از پروژه اسید فسفریک، ظرفیت این شرکت در تولید اسید فسفریک به ۵۶۰هزار تن خواهد رسید.
بهره‌برداری از کارخانه تولید اسید فسفریک و کودهای فسفاته، با حاشیه سود جذاب، یکی از محل‌های افزایش درآمد و سودآوری شرکت ملی صنایع مس ایران خواهد بود. با توجه به اینکه یکپارچگی تولید مس از معدن تا پالایشگاه مهم‌ترین عامل موفقیت این مجموعه در دهه‌های اخیر، به‌ویژه در دوره تحریم‌های بین‌المللی بوده است، می‌توان ادعا کرد که یکپارچگی تولید از اسید سولفوریک تا کودهای شیمیایی نیز عامل اصلی افزایش سودآوری این مجموعه در حوزه محصولات جانبی خواهد بود.
در سطح جهانی، معمولا واحدهای ذوب و پالایش از حاشیه سود تک‌رقمی خود رنج می‌برند و با افت تعرفه‌های ذوب و پالایش و پریمیوم فروش کاتد و در نتیجه، افت عرضه کنسانتره و تقاضای کاتد طی دو سال اخیر، فشار بیشتری بر این واحدها وارد می‌آید. در این میان، واحدهایی که فعالیت تولیدی خود را محدود به مس و محصولات مسی نکنند و در حوزه محصولات جانبی، به‌خوبی توسعه یابند عمدتا قادر به تامین درآمد و حاشیه سود امن خواهند بود.
شرکت آلمانی آروبیس نمونه بارز یک واحد ذوب موفق مس است که بدون تولید کنسانتره، موفق به ایجاد حاشیه سود ۱۰ درصد از محل تولید محصولات پایین‌دستی و البته جانبی شده است. شرکت‌های موفق دیگری نیز در سایر نقاط جهان برای بررسی تدابیر توسعه‌ای، به‌ویژه به صورت تنوع‌بخشی به محصولات وجود دارند که از میان آن‌ها می‌توان به شرکت بیرلاکاپر در هند اشاره کرد که تولیدکننده اسید سولفوریک، اسید فسفریک و کودهای فسفاته است.
هزینه تولید اسید سولفوریک برای تولیدکنندگان اجباری مانند شرکت ملی صنایع مس ایران، که تحت الزام قانون مجبور به تولید این ماده شیمیایی شده‌اند، به‌مراتب کمتر از تولیدکنندگان اختیاری است که گوگرد، یعنی ماده اولیه مورد نیاز خود را از پالایشگاه‌های نفت و گاز خریداری می‌کنند. بر این اساس، در صورت توسعه پیشرو در زنجیره پایین‌دستی اسید سولفوریک، حاشیه سود به صورت تجمعی افزایش پیدا می‌کند. در نمودار ۴، قیمت اسید سولفوریک (FOB هند)، اسید فسفریک (FOB هند) و کودهای فسفاته طی سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۹ مشاهده می‌شود.
با توجه به این نمودار، اسید سولفوریک با وجود هزینه‌های بالای تجارت و خطرناک بودن نگهداری و حمل آن، کمترین قیمت و اسید فسفریک (محصول حلقه بلافاصله پس از اسید سولفوریک) بیشترین قیمت را دارد. طی یک دهه اخیر، هر تن اسید سولفوریک به طور میانگین با ارزش ۵۴ دلار معامله شده، در حالی که هر تن اسید فسفریک در مدت مشابه، قیمتی معادل ۷۱۱ دلار داشته که سیزده‌برابر قیمت اسید سولفوریک است. کودهای دی‌آمونیوم فسفات و سوپرفسفات تریپل نیز در یک بازه نسبتا یکسان، بین ۲۶۰ تا ۵۴۰ دلار در نوسان بوده‌اند و میانگین ده‌ساله به‌ترتیب ۳۹۴ و ۳۶۳ دلار بر تن را به ثبت رسانده‌اند.
سخن آخر این است که به دلیل جایگاه ویژه شرکت ملی صنایع مس ایران در بخش معدن و صنایع معدنی و به طور کلی در اقتصاد کشور، در کنار نیاز به توسعه اقتصادی از محل افزایش فعالیت‌های تولیدی به منظور کمک به کنترل رکود و تورم در بازار، این مجموعه در نظر دارد تا تولید مس خود را طی یک دهه آتی تا تکمیل ظرفیت ذوب و پالایش افزایش دهد. همگام با رشد ذوب مس، به منظور حفظ ملاحظات زیست‌محیطی، تولید اسید سولفوریک نیز جهش خواهد یافت و ظرفیت خود را تکمیل خواهد کرد.
ناگزیر بخشی از حجم بالای اسید سولفوریک تولیدی توسط شرکت ملی صنایع مس ایران در بازار داخلی (با رعایت نسبت عرضه به منظور جلوگیری از دامپینگ بازار)، بخشی از آن در بازارهای خارجی و بخشی دیگر به شکل اسید فسفریک یا کودهای فسفاته عرضه خواهد شد. با توجه به قیمت فروشِ به‌مراتب بالاتر اسید فسفریک و کودهای فسفاته در مقایسه با اسید سولفوریک، ارزآوری و سودآوری شرکت ملی صنایع مس ایران رشد خواهد کرد. به عبارت بهتر، تنوع‌بخشی به محصولات شرکت ملی صنایع مس ایران در بخش محصولات جانبی و ورود به بازار پرتقاضای اسید فسفریک و کودهای شیمیایی نه‌تنها ضامن حفظ حاشیه سود بالای این مجموعه در شرایط بحرانی، بلکه نویددهنده افزایش آن در دوران رونق اقتصادی است.
انتهای پیام/
ثبت دیدگاه